دیمانه‌ی هونه‌رمه‌ند (ناسر قازیزاده)، لەسەردەشتەوە بۆ پاریس ، لە ڕیالیزمەوە بۆ پۆستمۆدێرنیسم دیدار: حەمە هاشم
دیمانه‌ی هونه‌رمه‌ند (ناسر قازیزاده)
هونه‌رمه‌ند ناسر قازیزاده..
له سه‌رده‌شته‌وه
بۆ پاریس
له ریالیزمه‌وه بۆ پۆستمۆدێرینیزم
دیدار: حه‌مه هاشم
هونه‌رمه‌ند (ناسڕ قازیزاده)، یه‌كێكه له‌و هونه‌رمه‌نده
شێوه‌كارانه‌ی له بواری هونه‌ری نیگاركێشاندا ئه‌زموونێكی زۆر و دوور و درێژی هه‌یه
و لایه‌نی تیۆری و ئایدیاییشی كه‌م وێنه‌یه له پانتایی دنیای هونه‌ر به‌گشتی و
ره‌وته تازه‌كانی هونه‌ری ئه‌وروپایی به‌تایبه‌تی، ماوه‌یه‌كی زۆره له پاریس ده‌ژیت
و له زانكۆی سۆربۆن خوێندوویه‌تی، ژیانی خۆی تایبه‌تكردووه بۆ بواری هونه‌ر، ته‌مه‌نێكی
زۆری له‌و بواره‌دا به‌سه‌ربردووه، بۆ زیاتر ئاشنابوون به ره‌وتی ئه‌زموونه‌كانی
ئه‌م هونه‌رمه‌نده و ژیان و به‌رهه‌مه‌كانی، له شاری پاریس و له ئه‌تێلا تایبه‌تیه‌كه‌ی
خۆی ئه‌م گفتوگۆیه‌مان له‌گه‌ڵی ئه‌نجامداوه، تا زۆرتر له زانیارییه‌كانی وه‌ربگرین
و سود له ئه‌زموونه ده‌وڵه‌مه‌نده‌كه‌ی وه‌ربگرین...
n
ئه‌م كاته‌ت باش مامۆستا ناسڕ، له سه‌ره‌تا وه‌ك پێناسه‌یه‌ك
ده‌مه‌وێت له ژیانی خۆته‌وه ده‌ست پێبكه‌ین، به‌پێی ئه‌وه‌ی به‌ڕێزتان ئه‌زموونتان
زۆره و ماوه‌یه‌كی زۆره له بواره‌كه‌دان، به‌ڵام كه‌م تا زۆر جۆرێك له ون
بوونتان هه‌یه، یان ده‌توانین بڵێین دووره په‌رێزی له میدیای كوردی، ئه‌مه‌ش
وای كردووه نه‌وه‌ی تازه‌ی كوردستان له نزیكه‌وه ئاشنا نه‌بن به‌و ئه‌زموونه‌ی
ئێوه، بۆیه من به پێویستی ده‌زانم له رێچكه سه‌ره‌تاییه‌كانی ژیانی خۆته‌وه
بدوێی، له كوێ وه هاتووی و ده‌ڕۆی بۆ كوێ؟
تۆ كێیت و یه‌كه‌م ده‌ركه‌وتنی تۆ له كوێ بووه و
كاریگه‌ری كێت له‌سه‌ر بووه تا كاروانی ئه‌و ئه‌زموونه‌ت بكه‌یه‌نی به‌مڕۆكه؟
قۆناغه‌كانی ژیان و هونه‌ره‌كه‌ت كامانه‌ن و له‌كوێوه
ده‌ست پێده‌كات؟
** سه‌ره‌تا سپاس بۆ ئه‌و دیداره‌تان، خۆشحاڵم كه ئه‌مڕۆ
1-1-2025 ه و له ئاتۆلیەکەی من له پاریس له‌گه‌ڵ ئێوه گفتوگۆ ده‌كه‌م، هه‌ر ئه‌مڕۆ
من ته‌مه‌نم ده‌بێته 79 ساڵی ته‌واو..
خۆشحاڵم به جۆرێك گفتوگۆ له‌گه‌ڵ ئێوه تا ئه‌و شوێنه‌ی
بتوانین جێگای تایبه‌تی هونه‌ری شێوه‌كاری و چه‌مك و ماناكانی بدۆزینه‌وه و له‌سه‌ریان
قسه بكه‌ین.
من له ساڵی 1946 له شاری سه‌قزهاتوومه‌ته دنیاوه،
بابم سه‌رده‌شتی بووه و دایكم سه‌قزیی، دوایی به‌هۆی ئه‌وه‌ی بابم مامۆستا بوو
خۆی خه‌ڵكی سه‌رده‌شت بوو، ماڵمان چۆته سه‌رده‌شت، و هه‌ر له‌وێ گه‌وره بووم، تا
پۆلی سێیه‌می ناوه‌ندیم له‌وێ خوێندووه، دوایی چووینه‌ته سابڵاغ، له سابڵاغ
دیبلۆمم وه‌رگرتووه.
بێگومان هه‌ر له منداڵییه‌وه خولیایی ئه‌و كاره‌م له
مێشكدا چه‌سپا، ئه‌م هونه‌ره‌ی كه پێی ده‌ڵێن شێوه‌كاری یان وێنه‌كیشی یان هه‌ندیجار
من ئه‌و چه‌مكانه به ته‌سك ده‌بینم بۆ به‌رگی ئه‌م هونه‌ره و پێم وایه ئه‌م چه‌مكانه
وه‌ڵامی ته‌واوی ماناكانی ئه‌م هونه‌ره ناداته‌وه، به هه‌رحاڵ.. هه‌ر له‌منداڵییه‌وه
نیگاركێشیم ده‌كرد و زۆرم پێخۆشبوو، دوایه كه هاتینه سابڵاغیش به‌رده‌وام بووم،
دوایه بیرم له‌وه كرده‌وه كه بۆ ئه‌وه‌ی باشتر فێرببم و زانیاری زۆرتر وه‌ربگرم
ده‌بێ بچم بۆ زانكۆی (تاران)، ئه‌و كاته ته‌مه‌نم هه‌ژده ساڵ بوو چووم بۆ زانكۆ
له تاران.
n
ئه‌و كاته له كوردستان هیچ زانكۆیه‌كی تایبه‌تی به
هونه‌ر نه‌بوو؟
** نه‌ك زانكۆی تایبه‌ت به هونه‌ر، له ناوچه كوردنشینه‌كان
زانكۆی دیكه‌شی لێ نه‌بوو، بۆیه ناچار ده‌بوایه بچین بۆ تاران، بۆ نموونه شاری
سه‌رده‌شت ئه‌و كاته هه‌تا پۆلی سێیه‌می ناوه‌ندی لێبوو، هه‌ربۆیه‌ش تا من دانه‌بڕێم
چووینه سابڵاغ، جا ئه‌وه‌ی تێبینییه نه‌ك هه‌ر له ناوچه كوردییه‌كان نه‌بوو،
به‌ڵكوو له‌و سه‌رده‌مانه‌دا له ته‌واوی ده‌وڵه‌ته‌كه‌ش هونه‌ر جێگایه‌كی به‌رزی
نه‌بوو.
n
پێش چوونت بۆ تاران، له كوێ وێنه‌ت ده‌كێشا و چ شتێك سه‌رنجی
راده‌كێشاییت، تا نزیكتر بیته‌وه له‌و هونه‌ره؟ ئایا مامۆستایه‌كی تایبه‌ت هه‌بوو
كه هانت بدات تا به‌رده‌وام بیی؟، یان به‌جۆرێكی دیكه ئه‌و ژینگه‌یه‌ی تۆی تێدا
ده‌ژیا له قوتابخانه یان ناو خانه‌واده‌كه‌تان كه‌سێكی دیكه هه‌بوو وێنه
بكێشێت تۆ لێی فێربیت، یان سه‌رنجت ڕابكێشێت؟
** ئه‌وه‌ی من وەبیرم بێ كه‌سێكی زۆر تایبه‌ت نه‌بوو، به‌ڵام باوكم
مامۆستا بوو له قوتابخانه، ئه‌و كاته‌ی زۆر منداڵ بووم له‌گه‌ڵی ده‌چووم بۆ
قوتابخانه‌كه‌ی، له قوتابخانه‌كه ده‌مبینی وێنه‌ی گه‌وره گه‌وره به‌دیواره‌كانه‌وه
بوون، وێنه‌ی شێر و پڵنگ و ئاژه‌ڵی جۆراوجۆر بوون، به‌لامه‌وه زۆر جوان بوون،
قوتابخانه‌كه ناوی (قوتابخانه‌ی مه‌نوچه‌هری) بوو له شاری سه‌رده‌شت.
جگه له‌وه‌ش ئێمه بنه‌ماڵه‌یه‌كی گه‌وره بووین، بنه‌ماڵه‌ی
قازی یان پێده‌گوتین، به‌ناوبانگ بووین، جا حه‌سارێكی گه‌وره‌مان هه‌بوو، پێم
وابێت (10-15) بنه‌ماڵه پێكه‌وه له‌و حه‌ساره‌دا ده‌ژیایین، هه‌رماڵه‌ی هۆده و
هه‌یوانێكی هه‌بوو له‌سه‌ر حه‌ساره‌كه وه‌ك حه‌وشه‌یه‌كی گه‌وره، جا له‌و حه‌ساره‌دا
مه‌شكه‌یان ده‌ژه‌ند، چێشتیان لێده‌نا، ئاژه‌لیان ئاوده‌دا، مه‌ڕیان ده‌دۆشی، هه‌را
بوو له‌و ناوه، جا ئه‌وانه تایه‌فه‌ی (قازیان) پێده‌گوتین.
جا له ماڵی قازی (كه قازی سه‌رده‌شت) بوو، كتێبێكیان
هه‌بووبه ناوی (شانامه)، كتێبه‌كه شیعر و ئه‌ده‌بیات بوو، به‌ڵام له‌ناو كتێبه‌كه‌دا
وێنه‌ی زۆر تێدابوو كه به‌ده‌ست كێشرابوون، وێنه‌ی (رۆسته‌م، سوهراب، ئه‌سفه‌ندیار،
دره‌خت و شه‌راب و كچ و زۆر وینه‌ی دیكه)، ئه‌وانه زۆر سه‌رنجی منیان راكێشابوو،
منیش ده‌هاتم له فیوگوری ئه‌وانه واته دووباره لاساییم ده‌كردنه‌وه و وێنه‌كانم
ده‌كێشانه‌وه، ئه‌من عاشقی ئه‌و كتێبه ببووم، هه‌موو جارێ ده‌چوومه ماڵی قازی و
داوام ده‌كرد، ئه‌وانیش پێیان ده‌دام، جا هێنده چووم و هێنده داوام كرد و، هێنام
و بردم، له دواییدا گوتیان كاكه كتێبه‌كه بۆخۆت، ئێمه نامانه‌وێته‌وه مادام
تۆ سودی لێ ده‌بینی با بۆتۆبیت.
ماڵی (قازی) چونكه خزمی نزیكیشمان بوون زۆر به‌لایانه‌وه
قورس نه‌بوو كه كتێبه‌كه‌یان پێدام.
ئیدی ئه‌و كتێبه بوو به یه‌كه‌مین مامۆستای من بۆ
لاسایی كردنه‌وه‌ی وێنه‌كێشان، هه‌روه‌ك گوتم وێنه‌ی سه‌ر دیواری قوتابخانه‌كه‌شم
بینی بوو، به‌ڵام ئه‌وان فۆتۆ بوون، هه‌رچی وینه‌ی ناو كتێبه‌كه بوو ئیلهام به‌خشتر
بوو، چونكه به‌ده‌ست وێنه‌كێشرابوو، جا شه‌وان هه‌تا به‌ره به‌یان ئه‌من داده‌نیشتم
له‌سه‌ر كتێبه‌كه وێنه‌كانم ده‌كیشایه‌وه، وێنه‌كانم به‌قه‌ڵه‌م ده‌كێشا چوونكه
ئه‌و كاته ڕه‌نگم نه‌بوو، دوایه دووسێ ڕه‌نگم په‌یداكرد، ئه‌وانیش زۆر كه‌م بوون
ته‌نیا ره‌نگی (شین و سور و زه‌ردی تێدابوو)، ره‌نگه‌كانیش هه‌رقه‌ڵه‌می داریین
بوون.
جا له دوای ئه‌وه له هه‌رشوێنێك كتێبێكم بدیتبا، ناوه‌رۆكی
كتێبه‌كه گرنگ نه‌بووبۆمن، زۆرتر رووی به‌رگه‌كه‌ی گرنگ بوو ئه‌گه‌ر وێنه‌ی له‌سه‌ر
كێشرابوایه، زۆر كتێبم ده‌كڕی له‌به‌ر خاتری وێنه‌ی به‌رگه‌كه‌ی، چونكه ئه‌و كات
رووی به‌رگی كتێبه‌كان زۆرتر نیگاركێشه‌كان درووستیان ده‌كردن، وه‌ك ئێستا دیزاینی
دیجیتاڵی نه‌بوون، جا ئه‌منیش دووباره هه‌ڵده‌ستام لاسایی وێنه‌ی روو به‌رگه‌كانم
ده‌كرده‌وه.
n
ئه‌و كاته‌ی تۆ
باسی ده‌كه‌ی كه‌س هه‌بوو له سه‌رده‌شت وێنه بكێشێت و تۆ بیناسی؟
** به‌ڵێ! كابرایه‌ك هه‌بوو ناوی (مام كه‌ریم) بوو، ئه‌و مام كه‌ریمه
خوینده‌واریشی نه‌بوو، (پاكه‌وان) یان بڵێین كرێكاری شاره‌وانی بوو، شه‌قامه‌كانی
خاوێن ده‌كرده‌وه، جا مام كه‌ریم دووكانێكی هه‌بوو، به‌لامه‌وه زۆر سه‌رنج راكێش
بوو له دووكانه‌كه‌ی خۆیدا خه‌ریكی وێنه‌كێشان بوو، ئه‌ویش هه‌ر وێنه‌ی (رۆسته‌م
و سوهراب و ئه‌سپ سوار، پاڵەوانی ناو چیرۆكه‌كانی ده‌كێشایه‌وه) به‌ڵام ئه‌و به
ڕه‌نگ وینه‌ی ده‌كێشا، ئه‌منیش منداڵ بووم له دووره‌وه سه‌یرم ده‌كرد و سه‌رنجم
ده‌دا ده‌ست و په‌نجه و جۆری ره‌نگكردنه‌كه‌ی، دواتر مام كه‌ریم شتێكی دیكه‌ی هه‌بوو،
به (ناوه‌رۆكی به‌هێز) وێنه‌كانی ده‌كێشا واتا واتای پێده‌به‌خشین، و ده‌ربڕینه‌كانی
بۆ زیاد ده‌كردن، جا ئه‌وه بۆ من زۆر جێگای سه‌رنج بوو، چونكه تا ئێستاش له
بیرم نه‌چۆته‌وه بێگومان ئه‌وه مانای ئه‌وه‌یه كه كاریگه‌ری له‌سه‌رم به‌جێهیشتووه.
n
مامۆستا ئه‌گه‌ر لە بیرت بێت ئه‌و مام كه‌ریمه به ره‌نگی
رۆنی وێنه‌ی ده‌كێشا یان ره‌نگی ئاوی؟ یان ره‌نگه‌كانی چی بوون؟
** نا .. نا ره‌نگی رۆنی هه‌ر نه‌بوو ئه‌و كاته، جۆره ره‌نگێك
بوو پێیان ده‌گوت ره‌نگی (جه‌وهه‌ر) خۆی دروستی ده‌كرن، له‌و ره‌نگانه سودی وه‌رده‌گرت
كه له ته‌ونی (مافوور و فه‌رش) به‌كار ده‌هاتن، نازانم مام كه‌ریم له‌كوێی دێنا،
له‌كێ فێرببوو؟، هه‌رچه‌نده ئه‌من قه‌ت به‌و ره‌نگانه كارم نه‌كردووه.
جا شتێكی دیكه‌شم وەبیرهاته‌وه، كه من له‌و ته‌مه‌نه
وا سه‌رنجم چووبووه سه‌ر وێنه كێشان، بابم بۆی ده‌گێڕامه‌وه كه گه‌رماوی كۆنی
سه‌رده‌شت هه‌بوو،له‌ژێر ئه‌رزدا بووه، دیواره‌كانی ئه‌و گه‌رماوه هه‌مووی
رازابوونه‌وه به‌وێنه و زه‌خره‌فه به‌ڕه‌نگ، وام لێهاتبوو من عاشقی ئه‌و حه‌مامه
ببووم كه ته‌نیا له گێڕانه‌وه‌ی بابم دا گوێم لێ ده‌بوو، ده‌یگوت: وێنه‌كان زۆر
سه‌رنج راكێش بوون، رۆسته‌م به‌سه‌ر پشتی ئه‌سپه‌كه‌یه‌وه شیرێكی به‌رزكردبۆوه و
له‌و لاوه سوهرابی كوشتبوو، ئه‌سپه‌كان تێكه‌ڵ ببون هه‌ندێك ده‌گریان هه‌ندێك
سیمای سه‌ركه‌وتن به‌روویانه‌وه دیاربوو، وام لێهاتبوو شه‌وان خه‌ونم به‌و وێنانه‌وه
ده‌بینی، به‌ڵام به‌داخه‌وه له سه‌رده‌می من نه‌مابوون، حه‌مامه‌كه‌یان سپیكاری كردبوو
وێنه‌كان نه‌مابوون، كێ ئه‌و وێنانه‌ی له گه‌رماوه‌كه‌ی سه‌رده‌شت كێشابوو؟ ئه‌و
زانیارییه‌م هه‌ربۆ په‌یدا نه‌بوو، به‌ڵام به‌ڕاستی ئاره‌زووم بوو ئه‌وه‌م دیبایه،
به‌ڵام من زۆر سودم له گێڕانه‌وه‌كه‌ی بابم وه‌رده‌گرت و دووباره به خه‌یاڵ وێنه‌كانم ده‌كێشایه‌وه.
شتێكی دیكه‌ش هه‌ر له‌و حه‌ساره‌ی تێیدا ده‌ژیایین،
ماڵی(قازی) ئه‌سپیان هه‌بوو، ئه‌و ئه‌سپانه‌ش زۆر سه‌رنجی منیان راده‌كێشا، هه‌ر
ئه‌وه‌ش وای كرد له كاره‌كانی مندا ئه‌سپ ببێته سەمبولێكی به‌هێز، كه ئێستاش ئه‌گه‌ر
چاو له كاره‌كانم بكه‌ی ئه‌سپ زۆرترین پانتایی داگیركردووه له ناو تابلۆكانمدا،
جا وه‌ك شتێكی ئه‌و كاته ئه‌سپ شتێكی تایبه‌ت بوو له كوردستان، یان مامی من به‌رپرسی
ناونووسینی خه‌ڵك بوو، ئه‌ویش ئه‌سپی هه‌بوو، زۆرجار خۆی و ئه‌سپه‌كه‌یم وه‌ك
مۆدێل به‌كار ده‌هێنا.
n
ساڵی چه‌ند بوو وێنه‌ی ره‌نگاوره‌نگت درووست كرد؟ یان
بڵێن كه‌ره‌سته‌ی وێنه‌كێشانت كڕی و ئیدی به‌ڕه‌نگ كارت ده‌كرد؟
** ئه‌و كاته هه‌ر له سه‌رده‌شت بووین، ته‌مه‌نم (10-12) ساڵ
بوو، ره‌نگی ئاوی په‌یدابوو، له هه‌ندێ دووكانه‌كان ده‌فرۆشرا، ره‌نگه‌كانیش چوار
پێنج ره‌نگ بوون به ته‌نێ، جا منیش ئه‌وه‌م كڕی و له‌و كاتانه‌وه ده‌ستم كرد به
وێنه‌كێشان به ڕه‌نگی ئاوی، تابلۆی جوان جوانم ده‌كێشا و ده‌مبردن بۆ قوتابخانه،
مامۆستایه‌كمان هه‌بوو ناوی مامۆستا (مسته‌فای نه‌قیب) بوو، زۆر هانی ده‌دام و
وێنه‌كانی منی له دیواری قوتابخانه هه‌ڵده‌واسی، من به‌و كاره زۆر دڵخۆش ده‌بووم،
قه‌ت لە بیرم ناچێ، هه‌ڵبه‌ت چه‌ند قوتابیه‌كی دیكه‌ش هه‌بوون نیگاره‌كانیان جوان
بوون هی ئه‌وانیشی له دیوار هه‌ڵده‌واسی، ئه‌وه‌ش بۆمن جۆره هاندانیكی كاریگه‌ر
بوو، ئه‌وه هه‌ر له‌و قوتابخانه‌یه بوو كه ناوی (مه‌نوچه‌هری) بوو من به
منداڵیش له‌گه‌ڵ بابم ده‌چووم بۆ ئه‌وێ.
n
مامۆستا كاتێك له مەهاباد دیپلۆمت وه‌رگرت و چووی بۆ
خوێندن له تاران، بێگومان تاران ده‌روازه‌ی دیكه‌ت بۆ ده‌كاته‌وه، شتی گرنگتر ده‌بینی،
چی ڕوویدا، تاران شارێكی گه‌وره و گه‌نجێكی كورد له‌و دووره‌وه رووبه‌ڕووی
دنیایه‌كی دیكه ده‌بیته‌وه كه ره‌نگه له‌وه‌و پێش نه‌یبینیبێت، هونه‌ری نوێ و
ریباز و بزووتنه‌وه تازه‌كانی دنیای شێوه‌كاری و كتێب و ره‌نگی تازه و زانیاری
گرنگ و مێژوو و زۆر شتی تر، تۆ چۆن رووبه‌رووی ئه‌و باره تازه‌ی ژیان بوویته‌وه
له‌و قۆناغه‌دا؟
** پێشتر بۆ ئه‌وه‌ی به‌شی دووه‌می دیپلۆمه‌كه‌م وه‌رگرم ده‌بوایه
بچمه سابڵاغ، چونكه ده‌وره‌ی دووه‌می دیپلۆم له سه‌رده‌شت نه‌بوو، له‌وێ
كابرایه‌ك هه‌بوو ناوی (كاك له‌تیفی نه‌خشینی)بوو، له‌سه‌ر دیوار وێنه‌ی ده‌كێشا،
بۆیاخیشی ده‌كرد، دووكانی هه‌بوو، من ده‌چووم
بۆلای ئه‌و، یه‌كه‌م جاربوو له‌لای ئه‌و ره‌نگی (رۆنی)م بینی، پیاوێكی نیشتمان په‌روه‌ری
كوردی ڕه‌سه‌ن بوو، زۆر كوردبوو، من له‌لای ئه‌و نه‌ك هه‌رفێری ره‌نگسازی بووم به‌ڵكوو
فێری كوردایه‌تیشی كردم، جا كه ره‌نگی رۆنیم له‌وێ دیت و بۆنه‌كه‌م كه بۆهات، هه‌ڵممژی،
پێم وایه هیچ عه‌ترێكم له‌وه‌ی خۆشتر نه‌دیوه تاكووئێستا، زۆرم پێخۆش بوو، جا كه
دیپڵۆمه‌كه‌م له‌وێ ته‌واوكرد، ئینجا ویستم برۆم بۆ تاران، خه‌ڵك ده‌چوون بۆ
زانكۆی تاران بۆ خوێندنی ئه‌ندازیاری و پزیشكی و زانستی، منیش له بیركردنه‌وه‌مدا
بوو بچم شتێكی ئاوا بخوێنم، به‌ڵام بیریشم ده‌كرده‌وه ئه‌گه‌ر ئه‌و به‌شانه
بخوێنم ئه‌و كاته ناتوانم وینه بكێشم!، بۆیه دڵم ته‌په ته‌پێكی لێ ده‌هات، ته‌ماشامكرد
له نیو دڵمدا شتێك هه‌یه ڕامده‌كێشێ به‌ره‌و هونه‌ر، بۆیه دڵم ده‌یگوت ئه‌وه
بۆتۆ باشه ئه‌وه‌ت پێخۆشه ده‌بی ئه‌وه بكه‌ی.
جا منیش به بابمم گوت من ده‌مه‌وێ بچمه كۆلێژی هونه‌ر،
باوكیشم چونكه مامۆستابوو و تێده‌گه‌یشت ، یه‌كسه‌ر گوتی هه‌رچی پێتخۆشه ئه‌وه
بكه، بۆیه قه‌ت لەبیرم ناچێته‌وه كه بابم زۆر یارمه‌تی دام كه بچمه به‌شی
هونه‌ر له زانكۆی تاران، زۆرشت له زانكۆی تاران فێربووم، پێم وابوو ئه‌گه‌ر نه‌چووبامه
زانكۆی تاران ته‌نیا ده‌بوومه كۆپیكارێك و ته‌واو، به‌ڵام زانكۆی تاران ده‌رگایه‌كی
زۆر گه‌وره‌ی كرده‌وه به‌رووی مندا كه ته‌واوی بیركردنه‌وه و تێڕوانینه‌كانی
گۆڕیم بۆ ژیان و بۆ هونه‌ر، له‌وێ مامۆستایه‌كمان هه‌بوو ناوی (هووشه‌نگی سه‌یهون)
بوو، له ئه‌وروپا خوێندبووی، ده‌ستی هه‌بوو له دامه‌زراندنی بناغه‌ی بەشی هونەری
لە زانكۆی تاران، ئه‌و مامۆستایه یه‌كجار كاریگه‌ری هه‌بوو له ژیان و هونه‌ری
مندا.
ئه‌و به‌یانیان كه ده‌هاته زانكۆ پێش هه‌رشتێك ده‌هاته
ئاتۆلیەکانی ئێمه و ده‌یویست بزانێت كه ئێمه چیمانكردووه و له كام ئاستا
ماوین، تێبینی زۆر وردی ده‌داینێ، نزیكه‌ی چوار ساڵ و نیو من له زانكۆی تاران
بووم، له‌وێ ئه‌وه‌م زانی كه هونه‌ری كۆپیكردن و لاسایكردنه‌وه چه‌نده جیاوازه
له هونه‌ری خولقاندن، داهێنان چیه و هونه‌رمه‌ند كێیه؟ ده‌سكه‌وتنی وه‌ڵامی ئه‌و
پرسیارانه ژیان و هونه‌ری منی برده قۆناغێكی زۆر پێشتر.
هه‌ر له‌تاران كوردایه‌تی و هه‌ستی نه‌ته‌وه‌یی و
نیشتیمان په‌روه‌ری من سه‌ریهه‌ڵدابوو، هونه‌ره‌كه‌شم زۆر به‌ره‌و پێشچووبوو، وه
له‌و هونه‌رمه‌نده گه‌ورانه‌ی وانه‌یان پیده‌وتین جگه له (هووشه‌نگی سه‌یهون)
مامۆستا و هونه‌رمه‌ند (ئایدین ئاغداشلۆ) بووكه فارس بوو به‌ڵام له بنه‌چه‌دا
رووس بوو، هه‌روه‌ها مامۆستایه‌كی دیكه‌مان هه‌بوو به‌ناوی (عه‌لی ئازه‌رگین) به‌داخه‌وه
كۆچی دواییانكردووه، ئه‌وانه هه‌موو كاریگه‌ری زۆریان له‌سه‌ر من هه‌بوو، له‌رووی
پێشخستنی ئاستی هونه‌ریم و زانیاری مێژوویی و تیۆریم له‌سه‌ر بواره فراوانه‌كانی
هونه‌ر.
n
كه‌ی و چۆن هه‌ستی نه‌ته‌وه‌ییت تێكه‌ڵ بوو له‌گه‌ڵ هونه‌ر؟،
چوونكه ئه‌گه‌ر سه‌رنجی تابلۆكانت بده‌ین زۆربه‌ی هه‌ره زۆری وابه‌سته‌ن به
چیرۆكی مرۆڤی كورده‌وه، كوردی غه‌مگین، دیمه‌نی سه‌ركه‌وتن و ره‌نگی گه‌رمی
كوردستان، ژن و نه‌هامه‌تی و سه‌رگه‌ردانی مردن و راچڵه‌كین، كه بێگومان هونه‌رمه‌ندێك
ئه‌و كێشه و چیرۆكانه‌ی نه‌بێت ناتوانێت وه‌ك ده‌ربڕینی به‌هێز له فۆڕمی تابلۆدا
ئه‌م بابه‌تانه كۆبكاته‌وه؟
** كاتێك كه زانكۆی تارانم ته‌واو كرد، ویستم بچمه‌وه بۆ سه‌رده‌شت
و سه‌قز و ئه‌وانه لەوێ ببمە مامۆستا، به‌ڵام له شاری سنه بنكه‌یه‌كی هونه‌ری
هه‌بوو زیاتر حه‌زمده‌كرد بچمه ئه‌وێ، به‌ڵام به‌داخه‌وه (ساواك) نه‌یهێشت بچمه
سنه، هه‌رچی كردم فایده‌ی نه‌بوو، دواتر به‌هه‌ر جۆرێك بوو خۆم گه‌یانده‌وه سه‌ردەشت،
له سه‌رده‌شت بووم به مامۆستای قوتابخانه، سێ چوار مانگێك به‌رده‌وام بووم،
دواتر بڕیارێك هات كه من ناتوانم هیچی دیكه وانه به منداڵان بڵێمه‌وه! به‌لامه‌وه
زۆر سه‌یر بوو، دواتر ده‌ركه‌وت ئه‌وانه له بیرو باوه‌ڕی كوردایه‌تی من ده‌ترسێن.
چونكه ده‌یانزانی من له تارانه‌وه ده‌ستمكردبوو به‌كاری
سیاسی و كوردایه‌تی، ئه‌و وه‌خته من له‌گه‌ڵ هاوڕێكانم بووم كه وا ته‌منیان وه‌ك
من بوو هه‌میشه باسی كوردایه‌تیمان ده‌كرد و ده‌مانزانی كورد میلله‌تێكی سه‌ركوتكراو
و پارچه پارچه‌كراوه، وه زۆر كه‌وتبووینه ژێر كاریگه‌ری(كۆماری كوردستان) به
ڕابه‌رایه‌تی (قازیی محه‌مه‌د)، وه باسمان له پێشكه‌وتنی بیری سیاسی نه‌وه‌ی
داهاتوو ده‌كرده‌وه، وه په‌یوه‌ندیمان به كه‌سایه‌تییه سیاسیه‌كانه‌وه هه‌بوو،
به‌تایبه‌تی زۆرتر له‌گه‌ڵ كاك (عەبدوڵای موعینی) تێكه‌ڵیم هه‌بوو، دواتر كاك (عەبدوڵا
) له سابڵاغه‌وه چوو بۆ باشوری كوردستان، کاک عەبدوڵا و کاک سولەیمانی برای لەگەڵ (ئەحمەد تۆفیق) و (مه‌لامسته‌فای
بارزانی) په‌یوه‌ندی توند و تۆڵی هه‌بوو، من هه‌ر له زانكۆی تارانه‌وه ئه‌و په‌یوه‌ندیانه‌م
درووستكردبوو، چونكه پێم وابوو كه ده‌بێ هونه‌ر له خزمه‌تی كۆمه‌ڵگا و كۆمه‌ڵایه‌تییدا
بێت.
بۆ ئه‌م بیرۆكه‌یه‌شم هونه‌رمه‌ندی جیهانی (فڕانسیكۆ
گۆیا) زۆر كاریگه‌ری له‌سه‌ر هونه‌ری مندا هه‌بوو، وه‌ختێك كه گه‌ڕابوومه‌وه
سابڵاخ بینیم كاك (سوله‌یمانی موعینی) شه‌هید كرابوو، له‌گه‌ڵ (مراد شیرێژ) و چه‌ند
تێكۆشه‌رێكی دیكه له سه‌ر شه‌قام هه‌ڵواسرابوون تا خه‌ڵك بیان بینێت و ترس بخه‌نه
گیانی میلله‌تی كورده‌وه.
ئه‌و دیمه‌نانه زۆر كاریان له‌من ده‌كرد، گوڕوتینی زۆری
كوردایه‌تییان پێ ده‌به‌خشیم و ده‌مگوت رۆژێك ده‌بێت ئه‌و دیمه‌نانه بكه‌م به
تابلۆ و وه‌ك په‌یامێكی مرۆڤانه و وه‌ك داكۆكی له مافی نه‌ته‌وه‌كه‌م كه ئه‌و
هه‌موو زوڵم و سته‌مه‌ی لێده‌كرێت، پیشانی هه‌موو دنیای بده‌م، به‌ڕاستیش هه‌ر وام
كرد، ئێستاش ده‌بینی له تابلۆكانمدا چه‌نده دیمه‌نگه‌لی ئه‌و خه‌بات و
تێكۆشانانه هه‌یه كه گه‌لێكی چه‌وساوه‌ی وه‌ك كورد له پێناو بچووكترین مافی
خۆیدا گرتوویه‌تیه به‌ر، تابلۆی جینۆساید و قڕكردن و كاره‌ساتی ناخۆش ناخۆش كه
به‌سه‌ر میلله‌ته‌كه‌مدا هاتوون.
جا ئه‌و بیركردنه‌وه‌یه‌م ببوه باعیسی ئه‌وه‌ی كه نه‌یانده‌هێشت
وه‌ك مامۆستا وانه به منداڵان بڵێمه‌وه.
هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ش منیان برده به‌رێوه‌به‌رایه‌تی په‌روه‌رده‌ی
سه‌رده‌شت گوتیان بۆخۆت لێره دابنیشه، ئه‌وانیش زۆربه‌یان ساواك بوون.
من بۆخۆم حه‌زمده‌كرد له سه‌رده‌شت وانه به منداڵانی
كورد بده‌م و فێری وێنه‌كێشانیان بكه‌م، به‌ڵام رێگایان پێنه‌دام، بۆیه ناچار
بووم گه‌ڕامه‌وه بۆ تاران، له تاران له قوتابخانه‌یه‌ك وانه‌م به منداڵان ده‌گوته‌وه،
تا ئه‌و كاته‌ی شۆڕش كرا، چوونكه به‌ڕاستی دیكتاتۆری (شا) به ئێمه هه‌زمنه‌ده‌كرا،
جا دوای ئه‌وه‌ی (شا) رووخا، من یه‌كه‌مین پیشانگای خۆم كرده‌وه له شاری
(تاران)، له ساڵی(1980)، له گالێری (نه‌خش) كه ده‌كه‌وته به‌شی باكووری تاران،
تابلۆكانی پیشانگاكه‌شم زۆرتر وێنه‌ی شه‌هیده كورده‌كان بوون، وه‌ك كاك(سلێمانی
موعینی) و یاوه‌ره‌كانی، هه‌رچی شه‌هید بوو و من ده‌مناسی وێنه‌یانم كێشابوونه‌وه،
جا خه‌ڵکی زۆریش هاتبوون به‌تایبه‌تی خه‌باتكاره كورده‌كان به تایبه‌تی كاك (سادقی
شه‌ڕه‌فكه‌ندی)، و ئه‌وانه‌ی ئه‌و كاته له تاران بوون، وه زۆر یارمه‌تیان دام
بۆ كردنه‌وه‌ی پیشانگاكه‌م، پیشانگاکە ده‌نگدانه‌وه‌ی زۆر بوو وه نزیكه‌ی دوو
مانگیش به‌رده‌وام بوو، بۆ ئه‌و كاته‌ش تازه شۆڕش كرابوو خه‌ڵكی حه‌زیانده‌كرد سه‌باره‌ت
به كورد شت بزانن بۆیه پیشانگایه‌كی سه‌رنج راكیش بوو، رۆژنامه‌كانی ئه‌وكاته‌ش
به په‌رۆشه‌وه ده‌هاتن، زۆربه‌یانكردیان به بابه‌تی سه‌ره‌كی، وه‌ك رۆژنامه‌ی
(كه‌یهان، ئیتیلاعات .. هیتر) وێنه‌كانیان داده‌نا و باسی هونه‌رمه‌ندێكی كوردیان
ده‌كرد، جا له‌دوای ئه‌وه باشتر ناسرام له مه‌یدانی هونه‌ری كوردی له رۆژهه‌ڵات،
دوای ئه‌وه به كه‌متر له ساڵێك ده‌ستیانكرد به گرتنی خه‌ڵكانی نیشتمان په‌روه‌ر
و كورده نه‌ته‌وه‌ییه‌كان، ئیتر سه‌یرمكرد دێمۆكراتی ته‌واو بووه له‌وێ و جێگای
منی تێدا نه‌ماوه، بۆ یه به ناچاری ئه‌وێم به‌جیهێشت.
n
مامۆستا دوای ئه‌و هه‌موو تێكۆشان و هه‌وڵدانانه‌ت بۆ
هونه‌ر تارانیشت به‌جێهێشت و رۆیشتیت بۆ (فه‌رنسا)، چۆن گه‌یشتیته ئه‌وێ و له
پاریس رووبه‌ڕووی چی بوویته‌وه وه‌ك هونه‌رمه‌ندێكی كورد، كه له ولاتێكی دووره
وه هاتووه و ده‌رگایه‌كی دیكه‌ی جیاواز ده‌كرێته‌وه كه كولتوور و هونه‌ر و
مێژووشی جیاوازه، به‌رده بازێكه له هونه‌ری سونه‌تی و نه‌ریتی بۆ په‌رینه‌وه
به‌ره‌و هونه‌ری مۆدێرن، گالێری و مۆزه‌خانه‌ی زۆر، بیركردنه‌وه‌ی جیاواز و چه‌ندین
قوتابخانه‌ی هونه‌ری تازه كه بۆ تۆ تازه بوون؟
ئه‌مانه هه‌مووی چۆن بوو به‌لاته‌وه چۆن خۆت گونجاند له‌گه‌ڵ كولتووری
تازه‌ی ژیانت له پاریس؟
** من له تاران له ناوه‌ندێكی هونه‌ری كارم ده‌كرد، به‌ڵام كه
زانیمان هونه‌ر هیچ به‌های نه‌ما له نێو سیسته‌مێكی سیاسی دواكه‌وتوو، ئێمه چه‌ند
هاوڕییه‌ك ناچاربووین بیر له رۆیشتن بكه‌ینه‌وه، بۆیه به‌بێ ئه‌وه‌ی پرس به‌كه‌س
بكه‌ین، نامەیەکی تایبه‌تیمان نووسی به‌ناوی ئه‌و بنكه هونه‌ریه به حساب
پیشانگامان هه‌یه له پاریس، و داوای ڤیزامانكرد له سه‌فاره‌تی (فه‌ڕه‌نسا)، ئه‌وانیش
ره‌زامه‌ندییان دا، دواتر منیش چه‌ند تابلۆیه‌كم له‌گه‌ڵ خۆم هێنا و چووم بۆ فرۆكه
خانه‌ی تاران، له‌وێ هه‌ندێك كێشه‌یان بۆ دروستكردم، به‌ڵام دواكات رێگه‌یاندام و
هاتم بۆ فه‌ڕه‌نسا..
لەبیرمه ساڵی 1983 بوو گه‌یشتمه پاریس، كه‌سم نه‌ده‌ناسی،
ته‌نیاا كاك (ره‌سوڵی قادری)م ده‌ناسی برای كاك (سادقی شه‌ره‌فكه‌ندی)، به‌راستی
زۆر یارمه‌تی دام، دواتر له (ئه‌نیستیوتی كورد له پاریس) پیشانگایه‌كی شێوه‌كاری
بۆ هه‌ندێك له هونه‌رمه‌ندانی كورد كرایه‌وه، هونه‌رمه‌نده‌كان له باكور و
باشور و رۆژهه‌لاتی تێدابوو، ئه‌و كاته‌ش هه‌ر كاك (كه‌نداڵ نه‌زان) سه‌رۆكی ئه‌نیستیوته‌كه
بوو، وه له پیشانگاكه‌دا خاتوو (دانیال میتێران) هات، ئه‌وه‌ش بوو به په‌نجه‌ره‌یه‌كی
واڵا بۆ من كه بتوانم كۆتری خه‌ونه‌كانم هه‌لفرینم، هه‌ر له‌وێ له‌گه‌ڵ هونه‌رمه‌ند
(یه‌ڵماز گوونه‌ی) ئاشنایه‌تیمان په‌یداكرد، چونكه ئه‌و كات ئه‌ویش ئه‌ندامی ئه‌نیستیوته‌كه‌بوو
وابزانم.
له پاریس رووبه‌رووی شتێكی نوێ بوومه‌وه، ئه‌و كارانه‌ی
پێشتر من ده‌مكردن به جۆرێك ده‌چووه خانه‌ی (ریالیزمی سۆسیالیستی)، چونكه من
پێشتریش كاریگه‌ری هونه‌رمه‌ند (گۆیا)م له‌سه‌ر بوو، هه‌روه‌ها هونه‌رمه‌ندانی
رووسی و شۆرشی 1917 -1918 زۆر خزابوونه ناو كاره‌كانم و
بیركردنه‌وه‌شم له‌وانه‌وه نزیك بوو، وه‌ك (رێپین) كاریگه‌ری زۆری له‌سه‌رم هه‌بوو،
سه‌یرم كرد له دنیای هونه‌ری پاریس و ئه‌و ته‌وژمه تازانه‌ی هونه‌ر لێره جێگای
نابێته‌وه و وه‌ك شتێكی كۆن مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌كرا، گوزه‌رابوو..
پاریس
شاری هونه‌ری مۆدێرن بوو، هونه‌ری كۆنسێپت ئاڕت، ئه‌نیسته‌لاسیۆن، پۆپ ئارت، ته‌نانه‌ت
پۆستمۆدێرینیزم ئاڕت، ئه‌وانه هونه‌ری ۆرژبوون، هونه‌ری هاوچه‌رخ، ئه‌بستراكت
شوێنی خۆی زۆر گرتبوو، جا ئه‌م به‌راوردكارییه ماوه‌یه‌ك قورس بوو بۆمن كه
بتوانم رچه‌شكێنی بكه‌م و خۆم ده‌ربازبكه‌م له بیركردنه‌وه‌ی كۆنینه‌م.
جا
له روو به‌روو بوونه‌وه‌كه‌مدا سه‌یرمكرد هه‌ندێ له ته‌وژمه تازه‌كانیش به‌سه‌ر
چووبوون كه ئێمه پێمان وابوو زۆر تازه‌ن، وه‌ك كۆبیزم، فۆفیزم، ته‌نانه‌ت ئه‌بستراكت،
چونكه له ساڵانی كۆتاییم دا له تاران من زۆر خووم دابووه كۆبیزم، هه‌ندێ
كاریگه‌ری (سیزان)م له‌سه‌ربوو زۆرتر ئینجا كاریگه‌ری (پیكاسۆ و براك)م له‌سه‌ر
بوو له شێوه‌كانی ناو تابلۆكانم، به‌ڵام به‌هۆی ئه‌وه‌ی من كورد بووم و پێم وابوو
ده‌بێ هونه‌ر وه‌ڵامی خه‌بات بداته‌وه بۆیه (ریالیزمی سۆسیالیستی) كارم ده‌كرد،
به تێكه‌ڵه‌یه‌كی كه‌می كۆبیزم له شێوه و فیگه‌ره‌كانمدا، به‌ڵام له پاریس ئه‌وانه
هه‌مووی سرابوونه‌وه.
له
پاریس یه‌كه‌مجار چووم بۆ زانكۆیه‌ك له
ئایسی هه‌شت، له‌وێ مێتریسێكم وه‌رگرت، واتا دیپلۆمی باڵا، هه‌ر به‌و كارانه‌ی كه
من ده‌مكردن (ریالیزمی سۆسیالیستی)، دواتر بڕوانامه‌یه‌كی زۆر باشیان پێدام، نمره‌كانم
زۆر باش بوون بۆیه زانكۆی (سۆربۆن) وه‌ریگرتم، كه چووم بۆ سۆربۆن ( له‌وێ زانیم
كه هیچ نازانم!!) چوونكه ماوه‌یه‌ك له‌وێ ده‌مخوێند و به ئاگا هاتمه‌وه له
مێژووی هونه‌ری نوێ و ئه‌و پرێنسیپ و بنه‌مایانه‌ی هونه‌ر كه له دنیا گوزه‌ر ده‌كه‌ن،
له‌وێ زانیم كه ئه‌و شتانه‌ی من ده‌یزانم و وامده‌زانی زۆر ده‌زانم، ده‌ركه‌وت
زانیارییه‌كانم زۆر زۆر كۆنن و جیگایه‌كیان نه‌ماوه له پانتایی هونه‌ر، جا وه‌ره
له‌سه‌رڕا ده‌ست پێبكه‌وه!.
مێژووی
هونه‌ر چیه؟ سه‌رده‌مه‌كان چی گوزه‌راوه؟ كاریگه‌رییه‌كانی سه‌رده‌می رێنیسانس
چیه؟ له‌سه‌ر هونه‌ری نوێ؟ ئازادی له هونه‌ردا چیه؟ ئیمپرێشینیزم چیه؟ جا له
دوای ئیمپرێشینیزم به‌ره‌و هونه‌ری مۆدێرن، له (دێلاكروا) وه ده‌ستمان پێكرده‌وه،
ئیدی (سه‌مبۆلیزم) و هونه‌ری (مانێ)، ئه‌وانه هه‌موویان سه‌ر له‌نوێ هاتنه‌وه
ناو مێشكم و دنیای بیركردنه‌وه‌ی منیان له‌سه‌ر هونه‌ر به‌ته‌واوه‌تی گۆڕی.
زانكۆی
سۆربۆن زۆر هاوكارم بوو له پێشكه‌وتنی بیری من به‌تایبه‌ت مامۆستا ئاست به‌رزه‌كانی،
له نێویاندا مامۆستایه‌كی نایاب هه‌بوو به ناوی (پاسفۆن)، شێوه‌كار بوو شه‌ش حه‌وت
دكتۆرای هه‌بوو، دكتۆرای هه‌بوو له فه‌لسه‌فه، له ئیستاتیك، مێژوو، كۆمه‌ڵناسی،
سیمۆلۆژی، ئه‌وانه‌ی هه‌موو ته‌واوكردبوو، ئه‌و كاته دكتۆرای (ئێتا) هه‌بوو ماوه‌كه‌ی
(حه‌وت ساڵ) بوو، جا له‌وێ بیرم ده‌كرده‌وه كه من چیبكه‌م كه كاره‌كه‌م له‌گه‌ڵ
هونه‌ری سه‌رده‌م یه‌كبگرێته‌وه، به هەڵکەوت رۆژێك چووم بۆ پیشانگای (گۆستاڤ
كلیمت) له مۆزه‌خانه‌ی (په‌مپی دوو)، ئه‌وكات (كلیمت) خۆی نه‌مابوو، وه‌لێ شاكاره‌كانیان
له ڤیه‌ننا وه هێنابوو له پاریس نمایشیان بۆ ده‌كردن، خه‌ڵكێكی زۆر سه‌ره‌ی
گرتبوو تا بتوانن بچنه ژووره‌وه بۆ سه‌یركردنی كاره‌كانی، بێگومان تۆ ده‌زانی
(گۆستاڤ كلیمت) چه‌نده ناوبانگی كه‌وره‌ی هه‌یه، من یه‌كه‌مجاربوو تابلۆكانیم
بینی، زۆر خۆشحاڵ بووم چونكه كاره‌كانی هه‌م مۆدێرنه و هه‌م فیگۆریشی تێدایه،
ئه‌وه منی رزگاركرد له‌و ترسه‌ی كه هه‌مبوو بۆ شێوه‌ی گشتی فۆڕمی مۆدیرن، چونكه
وامده‌زانی فیگۆر باوی نه‌ماوه، به‌ڵام كاره‌كانی (گۆستاڤ كلیمت) ئه‌و رێگایه‌ی
بۆ كردمه‌وه، به‌بینینی كاره‌كانی شۆك ببوم، و زۆر كاریتێكردم، جا هه‌ستام
تابلۆیه‌كی كلیمتم هێنا گۆڕیم بۆ سێ فۆڕمی تازه، سێ تابلۆی تازه، فۆڕمی هاوشێوه‌ی
كلیمت به‌ڵام ناوه‌رۆك و بیركردنه‌وه و ئایدیای تازه‌م به‌كارهینا، خولقاندنی
خۆمی تێدابوو، ئه‌وه‌م بۆ (سۆڕبۆن) كرد، تێیدا زۆر سه‌ركه‌وتووبووم.
ئه‌وكاته
چوار شت بۆمن زۆر گرنگ بوون كه ده‌بێ وه‌ڵامم ده‌ست بكه‌وێ، یه‌كه‌م ئه‌وه بوو
كه من ده‌بێ چیبكه‌م؟ دووه‌م ده‌بوا بزانم له‌پێش مندا چی گوزه‌راوه؟ سێهه‌م ده‌بێ
بزانم من چه‌ند له‌و كه‌سه‌وه نزیكم واتا كلیمت، و به‌راورده‌كانی نێوان من و ئه‌و
چیین، چواره‌م كه زۆر گرنگه ئایا جیاوازی كاركردنی من و ئه‌و چیه؟ كه بێگومان
ده‌بێت جیاواز بم، ئایا من چ داهینانێكی تازه‌م كردووه، ئه‌م چوار خاڵه بوونه
بناغه‌ی چوونه پێشه‌وه‌ی من له زانكۆی سۆڕبۆن.
n
به‌ریه‌ككه‌وتنت له‌گه‌ڵ هونه‌ری ئه‌ورووپی به‌گشتی چۆن
بوو؟ هونه‌رمه‌نده‌كانیان ؟ تێڕوانینه‌كانیان؟ هونه‌ر و كۆمه‌ڵگا و كولتوور و
ژیانیان چۆن هاته ناو تۆوه؟
** من هه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه ناوی (ڤیژوه‌ل دیزاین)م بیست پێم سه‌یر بوو، یان ده‌یانگوت كاری (پلاستیك) بكه‌ن،
سه‌رنج بده ئێمه به هه‌موو كارێ|كی هونه‌ری ده‌ڵیین (هونه‌ری شێوه‌كاری) واتا
پلاستیك ئاڕت، به‌ڵام ئه‌وڕۆ قۆناغێكی دیكه‌یه‌و شێوه‌سازی له هه‌موو هونه‌رێكدا
نییه، بۆیه من له‌سه‌ر چه‌مكی (شێوه‌كاری) گومانم بۆ دروست ده‌بێ و هه‌ست ده‌كه‌م
پڕ به‌به‌ری هونه‌ره‌كه نییه، جا دوای ئه‌وه‌ی من كاریگه‌رییه‌كانی ریالیزم و
كۆبیزم و هونه‌ری نوێم جێهێشتبوو، ئه‌م چه‌مكه هه‌ندێك نه‌نگی تێدا ده‌بینم هه‌ست
ده‌كه‌م بۆ ئه‌و هونه‌رانه نابن.
بۆ نموونه هونه‌رمه‌ند (مارسیل دۆشامپ) و كاره به‌ناوبانگه‌كه‌ی
كه ته‌نیا (كونج)ی ئاوده‌ستخانه‌ی به‌سه‌راوژێری داناوه و له‌سه‌ری نووسی
(ئێغمووت) واتا حه‌رامزاده، شێوه‌كه مه‌ئلوفه به‌لام ئه‌و به‌هۆی ئایدیاوه ده‌یكاته
نامه‌ئلوف، ئه‌مه هونه‌ره ناتوانین پێی بڵێین(شیوه‌كاری).
ئه‌وی كه كێشه‌ی منه ئێستا ئایدیایه، هیچی دی شێوه
نییه، وه‌ك هونه‌ری (كۆنسیپت) كه له‌ساڵی 1962 ه‌وه ده‌ستی پێكردووه، (هێنری
فینس) یه‌كه‌م كه‌س بوو كه نووسی (كۆنسێپت ئاڕت) چه‌مكه‌كه رۆیشت، به‌ڵام دوای
دوو سێ ساڵ كه‌سێكی دیكه هات نووسی (ئاڕت كۆنسێپت وێل)جۆرێكی بیركردنه‌وه‌ی دیكه
بوو، وشه‌كه‌ی گۆڕی، له ساڵی 1964 پیشانگایه‌كیان دانا له ئه‌مریكا، شه‌ش هونه‌رمه‌ند
بوون، به‌بێ ئه‌وه‌ی تابلۆ یان هیچ شتێك دابنێن، هیچ تابلۆ به دیواره‌وه نه‌بوو،
ئایدیا بۆ به‌تاڵی هاته پێشه‌وه، سه‌یركه لێره‌وه‌یه كه ئه‌مرۆ (كاتالان)
مۆزێك به دیوارێكه‌وه چه‌سپ ده‌كات، ئایا ئه‌وه هونه‌ره یان هونه‌ر نییه؟
ئایا هونه‌ر هه‌ر ئه‌وه‌یه وێنه بكیشی و په‌یكه‌ر سازبكه‌یت و نمایشی به‌رهه‌م
بكه‌ی، بێگومان نه‌خێر، هونه‌ر ئێستا ته‌نیا (ئایدیا) یه، تۆ ئه‌توانی (فكرێك) له
مێشكت دابێت، ته‌نها له مێشكت دابێت، هیچی تر، هیچ ماتریالیش به‌كار نه‌هینی، هیچ
كه‌سیش به چاوو نایبینێت، ته‌نها ئایدیایه‌كه و هیچی تر، ئایا ئه‌مه هونه‌ره؟..
ئایدیا زۆر گرنگه، من دوژمنایه‌تی ئایدیا ناكه‌م به‌ته‌نیا،
چونكه ده‌توانێت هونه‌ر به‌ڕێوه ببات، به واتایه‌كی دیكه ئه‌مڕۆ ئایدیا هونه‌ر
به‌ڕیوه ده‌بات، بۆ نموونه هونه‌رمه‌ند (كاتالان) هه‌ر ئه‌وه‌ی مۆزه‌كه‌ی چه‌سپكردبوو،
ته‌والێتێكی له ئاڵتوون درووستكرد، ناوی لێنا بوو (ئه‌مریكا) زۆر نایابه، له
كاره‌كه‌دا ڤیزوه‌ڵیكیش ده‌بینی، ئایدیا سه‌نگی پێداوه، بۆیه ده‌لێم له كۆنسێپت
ویلدا ره‌نگه تۆ هیچ نه‌بینی ته‌نیا ئایدیاكه یه كه نرخ بۆ هونه‌ره‌كه داده‌نیت.
من هونه‌رمه‌ندێكم دێم ئایدیا و شێوه تێكه‌ل ده‌كه‌م،
فیگورم هه‌یه له ناو تابلۆكانم به‌ڵام سه‌یر ده‌كه‌ی فیوگوره‌كانم مۆدێرنن،
فیگوره‌كانم ده‌مووچاویان نییه و دیتایان نیه، ورده‌كاری له‌سه‌ر دانانێم، به‌ڵام
ئایدیاكه‌ی گرنگه، ئایدیا ریڕه‌وی بیركردنه‌وه و بینینمان بۆ دیاریده‌كات.
من كه كاری هونه‌ری ده‌كه‌م ده‌مه‌وێت قسه‌ی پێبكه‌م،
ده‌توانم بڵێم شتیكه بۆ قسه‌كردن و په‌یام ده‌رخستن.
n
من ده‌بینم تا ئێستاش ئایدیا و شێوه‌ی كوردی له
تابلۆكانتدا هه‌ر ماوه، له كاتێكدا بیركردنه‌وه‌ت زۆرتر مۆدێرنه و ئه‌و جۆره
شێوانه‌ی تێپه‌ڕاندووه، ئایا ئه‌و شێوه‌فۆڕمه‌ی تۆ به‌كاری ده‌هێنیت كه پڕه له
گوزارشتی گه‌رمی كوردایه‌تی تاچه‌ند له پانتایی هونه‌ری ئه‌وروپی جێگای ده‌بێته‌وه،
له كاتێكدا تۆ ده‌ته‌ویت له ریگای تابلۆكانته‌وه په‌یامی سیاسیش بگه‌یه‌نیت؟
** فه‌یله‌سوفێك هه‌یه ده‌ڵێ هه‌رچه‌نده ته‌وژمی خێرای هونه‌ر
تیپه‌ڕێت و به‌هاكانی گۆڕانكارییان به‌سه‌ردا بیت، به‌ڵام له كۆتاییدا هونه‌ر
ناتوانێت دوور له كۆمه‌ڵگابێت، راسته هونه‌ر ناتوانێت هه‌مووی سیاسه‌ت بێت، به‌ڵام
ناتوانێت دووریش بێت له سیاسه‌ت، چونكه ئێمه‌ی كورد له‌نێو سیاسه‌تدایین،
ناتوانین هونه‌ره‌كه‌مان دابماڵین له بیری سیاسی ئازادیخوازانه‌ی كۆمه‌ڵگا و نه‌ته‌وه‌كه‌مان،
بۆیه هونه‌ر ناتوانێ جیاببێته‌وه، له‌وانه‌یه ئه‌و جووڵانه‌وه تازانه‌ی هونه‌ر
كه زۆر مۆدێرنن، بۆ ئه‌وه بیت پێش له فرۆشتنی توحفه‌ی هونه‌ری بگرن، كه به
ملیۆنان دۆلار ده‌فرۆشریت، به‌ڵام كاتێك ده‌بینین مۆزێك به شه‌ش ملیۆن دۆلار ده‌فرۆشرێت،
كه‌واته هه‌ر وه‌ك خۆی لێدێته‌وه.
n
وابزانم هه‌ر ئه‌و بیروڕایانه‌شه كه تۆ گومانت بۆ
درووست بووه كه به‌و هونه‌ره بڵێین شێوه‌كاری؟ چونكه كاتیك ده‌بینین میتاوینه
یان میتا شێوه‌ش هه‌ر هونه‌ره، ناتوانین ناوێكی له‌و جۆره‌ی به‌سه‌ردا ببڕین.
** به‌ڵی ئه‌و شتانه كوێی شێوه‌كارییه، یاخود سه‌رنج بده پۆست
مۆدێرینیزم، كه توالێتێكی ته‌لای درووستكردووه ناوی ناوه ئه‌مریكا كوێی شێوه‌كارییه،
راسته‌ئایدیاكه‌ی جوانه، ده‌لی وه‌ختێك سه‌یری ئه‌مریكا ده‌كه‌ی زه‌ردو بریقه‌دار
و پڕنووره، چرای زۆر و رووناكی زۆر وه‌ك زێڕ ده‌دره‌وشێته‌وه، به‌لام له ناوه‌رۆكدا
وه‌ك توالێت وایه، ئایدیاكه سیاسیه.
ئه‌مه پێی ده‌وترێت كۆنسێپت وێل ناچێته ناو خانه‌ی
شێوه‌كارییه‌وه، بۆ نموونه چه‌مكێكی دیكه هه‌یه بۆ دامه‌زراندنی كاری هونه‌ری
پێی ده‌وتریت (ئه‌نیسته‌لاسیۆن) چه‌مكێكی زۆر جوانه و پڕ به پێستی كاره‌كه‌یه،
هونه‌رێكه دامه‌زراندنی خۆی هه‌یه و مردنیشی هه‌یه كاتێك كاره‌كه ته‌واو ده‌بێت
هه‌ڵده‌گیرێت.. واته (ئه‌نیسته‌لاسیۆنه).
هونه‌رمه‌ندێك
هه‌یه تۆ باش ده‌یناسیت ناوی (كریستۆ)یه، هات له شه‌قامی (شانزه‌لیزێ) تاوه‌ری
سه‌ركه‌وتنی پاریسی هه‌موو به قوماش داپۆشی، له سه‌ره‌تاوه تا دوایی ئه‌و فیگه‌ره
زه‌به‌لاحه‌ی به قوماش پیچایه‌وه، دواتر چه‌ند مانگێك وابوو دواتر شێوه سه‌ره‌تاییه‌كه
هاته‌وه و كاره‌كه‌ی كریستۆ تەواو بوو، ئه‌وه ئه‌نیسته‌لاسیۆنه، له دایك بوون
و مردنی خۆی ده‌بینی، به‌ڵام سه‌رنج بده تابلۆ وه‌ها نییه، له سه‌رده‌می یۆنانه‌وه
درووستكراوه هێشتا ماوه‌ته‌وه، یان په‌یكه‌رێك له به‌رد له مه‌ڕمه‌ڕ دروست ده‌كرێت
چه‌ندین سه‌ده ده‌مێنێته‌وه، جا مه‌به‌ستمم ئه‌وه‌یه بڵێم وشه‌ی شێوه‌كاری وه‌ڵامی
هه‌موو ئه‌و پرسیارانه ناداته‌وه كه پێی ده‌وترێت هونه‌ر.
n
تۆ له پاریس له (مۆنتمارتر) وێنه‌تكێشاوه، ئه‌و گۆڕه‌پانه‌ی
وێنه‌كێشه‌كان وێنه‌ی پۆرترێتی خه‌ڵك یان دیمه‌نی پاریس و شتی دیكه‌ش ده‌كێشنه‌وه؟
** به‌ڵی سه‌رده‌مێك له‌وێش كارمكردووه، به‌ڵام كاركردن له‌وێ ته‌نیا بۆ په‌یداكردنی پاره‌یه،
بۆ ئه‌وه‌ی بژێوی ژیانت دابین بكه‌یت و كرێی خانووه‌كه‌ت بده‌ی، من ئه‌وه‌م زۆر پێ
هونه‌ر نییه، هونه‌ر ده‌بێ كێشه‌ی هه‌بێ، هونه‌رمه‌ند ده‌بێ كێشه‌ی هه‌بێ، كاری
من بۆ ئه‌وه نییه كه دیكۆراسیۆنی پێ دروست بكه‌ین، تابلۆی من كێشه‌ی تێدایه،
كێشه‌ی مرۆڤ، كێشه‌ی سیاسی، پرسیارگه‌لێك كه له نێو چیرۆكی تابلۆكاندا ده‌بێ بۆ
وه‌ڵامه‌كانی بگه‌ڕێین، ده‌مه‌وێ به هونه‌ره‌كه‌م دنیا بگۆڕم.
نووسه‌رێكی ئه‌مریكای لاتین قسه‌یه‌كی زۆر جوانی هه‌یه،
كه‌ره‌سته‌ی من وشه‌یه، كه ئێستا حه‌وت ملیار و نیو خه‌لك قسه‌ی پێده‌كات، شه‌ڕی
پێده‌كات، جنیوی پێده‌دات، خۆشه‌ویستی پێده‌رده‌بڕێ، خۆی پێده‌فرۆشێت، بازرگانی
پێوه‌ده‌كات، هه‌موو شتێك به وشه ده‌كه‌ن، به‌ڵام كه‌ره‌سته‌ی وێنه‌كێش یان هونه‌رمه‌ند
(ره‌نگه) ، ره‌نگ شكۆمه‌نده، ره‌نگ جنێوی پێنادرێت، هونه‌رمه‌ند به ره‌نگ قسه
ده‌كات، به فۆڕم قسه ده‌كات، ئایدیات هه‌یه به‌ڵام شه‌ڕ دروست ناكه‌یت، قسه‌ی
ناخۆش ناكه‌یت، بۆیە جیاوازیه‌كه‌ی ئێمه له‌وه دایه كه به (فۆڕم و شێوه و
ره‌نگ) قسه ده‌كه‌ین.
ئێمه كاتێك باسی كۆنسێپت ده‌كه‌ین ده‌بینین كه شتێك
نیه (مارسیل دۆشامپ) هێنابێتی، تۆ ده‌زانی لیۆناردۆ داڤینشی یه‌كه‌م كه‌سه باسی
كۆنسێپت ئاڕتی كردووه، چونكه ده‌ڵێ (هونه‌ر تێكۆشانێكی هزرییه)، هه‌ر ئه‌وه كه
ئێستا باوی هه‌یه، ئه‌و 600 ساڵ پێشی ئێستا وای گوتووه.
n
ئه‌وه‌ی جێگای خۆشحاڵیه من بیستم كه یه‌كێك له
تابلۆكانت به شێوه‌یه‌كی فه‌رمی ده‌چێته مۆزه‌خانه‌یه‌كی حكومی وڵاتی فه‌ڕه‌نسا،
ئه‌مه چۆنه و كامه تابلۆیه و له‌سه‌ر چ بنه‌ماو پێوه‌رێك تابلۆكه‌یان لێت وه‌رگرتووه؟
** تابلۆیه‌كم هه‌یه به‌ناوی (ژینای كورد)، ئه‌م تابلۆیه‌م
گوزارشتێكه بۆ ژینا ئه‌مینی كه به‌ڕاستی سته‌میان لێكرد و له‌سه‌ر هیچ گیانی ئه‌و
كچه گه‌نجه‌یان سه‌نده‌وه، ئه‌و بابه‌ته منی ڕاچڵه‌كاند، چونكه كێشه‌كه ته‌نیا
بە كوشتنی مرۆڤێك ته‌واو نابێت به‌ڵكوو ئیهانه‌كردن بوو به‌ته‌واوی نه‌ته‌وه‌ی
كورد، ژینا كچی هه‌موو كوردێكه، من بۆخۆم وا هه‌ست ده‌كه‌م ژینا كچی منه و سته‌میان
لێكردووه، ئه‌و بابه‌ته كاریگه‌ری زۆری هه‌بوو له‌سه‌ر من بۆیه تابلۆیه‌كم بۆ
ئه‌و بۆنه‌یه بۆ دروستكرد، كه له تابلۆكه‌دا ژینا سه‌ربه‌رزانه و چاونه‌ترسانه
وه‌ك سوارچاكێك به‌سه‌رپشتی ئه‌سپێكه‌وه‌یه و ئاڵایه‌كی به‌رزكردۆته‌وه كه ره‌مزی
مرۆڤدۆستی و ژیاندۆستی و ژنه.
هه‌ستمكرد ئێمه‌ی كورد كه‌سمان نییه بۆیه پیشانگایه‌كمان
دانا و ئه‌و تابلۆیه‌م له‌وێ دانا، راستیه‌كه‌ی پیشانگاكه له‌دوای شه‌ش مانگ دوای
رووداوه‌كه بوو، به‌ڵام زۆر كاریكرده سه‌ر ئه‌وروپاییه‌كان، زۆرێك له بینه‌ره‌كان
ده‌هاتن پێیان زۆر سه‌یر بوو كه كچێك له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی قژی به‌ده‌ره‌وه‌یه
كوژراوه، بابه‌ته‌كه زۆر كاریكرده سه‌ر رێكخراوه فێمینیستیه‌كان و ئه‌وانه‌ی
به‌دواداچوون ده‌كه‌ن بۆ پرسی ئازادی ژنان، ئه‌وه چیرۆكی تابلۆكه بوو.
دوایه رۆژێك ئیمه‌یڵێكم بۆ هات تێیدا نووسرابوو كه
ئێمه ئه‌و تابلۆیه‌مان زۆر به‌دڵه، پێمانخۆشه له شاری ئانژێ كه له ناوه‌راستی
فه‌ڕه‌نسایه، مۆزه‌خانه‌یه‌كی تایبه‌ت به به‌رهه‌می فێمینیزم ده‌كرێته‌وه، ده‌مانه‌وێ
ئه‌و تابلۆیه‌ش له‌وێ پیشان بده‌ین، ئیدی (ئه‌كیزیسیۆنیان) كرد، ئه‌كیزیسیۆن واتا
ده‌وڵه‌ت تابلۆیه‌ك له هونه‌رمه‌ندێك ده‌كڕێته‌وه و بودجه‌ی تایبه‌تی حكومه‌تی
بۆ دابین ده‌كرێت.
به‌ڕاستی من یه‌كه‌م جار وامزانی فڕوفێڵ و شتی وایه كه
داوای ژماره بانكی و ئه‌و شتانه‌یان لێم ده‌كرد بۆیه دره‌نگ وه‌ڵامم ده‌دانه‌وه،
دواتر ده‌ركه‌ووت كه ئه‌وه ڕاسته و تابلۆكه‌م زۆر به دڵی كۆمسیۆری مۆزه‌خانه‌كه
بووه ده‌یانه‌وێ دایبنێن و لێم بكڕنه‌وه، ئیتر كۆنتاكتمان كرد و كاره‌كه ته‌واو
بوو، ئیدی داوای ئه‌ندازه‌كه‌یانكرد و بۆكسی تایبه‌ت به هه‌ڵگرتنی تابلۆ و
گواستنه‌وه‌ی تایبه‌تیان بۆ دروستكرد، وه داوایانكرد كه من رای خۆم بده‌م كه
ئایا به چی بیبه‌ین، به شه‌مه‌نده‌فه‌ر یان به ئۆتۆمبێل؟ ئه‌وانه‌یان هه‌موو له‌من
پرسی، چونكه كاره‌كه گواستنه‌وه و دانان و نمایشكردنیشی رێوشوێنی ئه‌كادیمی هه‌یه
پیاده‌ی ده‌كه‌ن، هه‌ر ئه‌وه نیه تابلۆكه هه‌ڵگرن و بیبه‌ن، چونكه نرخ و بایه‌خی
كاری هونه‌ری زۆر به‌رزه به‌لایانه‌وه.
تابلۆكه له مۆزه‌خانه‌كه‌دا به ناوی (ژینا .. ژن،
ژیان، ئازادی) داده‌نرێت، ئه‌وه‌ش بۆمن جێگای شانازییه و بۆ ته‌واوی نه‌ته‌وه‌ی
كوردیش مایه‌ی سه‌ربه‌رزییه كه تابلۆیه‌ك گوزارشت ده‌كات له بابه‌تیك یان رووداوێك
گرێدراوه به كورد، ده‌رفه‌ته ئه‌وروپایی و فه‌ڕه‌نسیه‌كان زۆرتر ئاگاداری دۆزی
كورد ده‌بن و هه‌موو ئه‌و سته‌م و نا دادییه‌ی به‌رامبه‌رمان ده‌كرێت یاداشتی ده‌كه‌ن
و كاریگه‌ری ده‌بیت له‌سه‌ریان.
n
مامۆستا له كۆتاییدا ده‌مه‌وێت بیرو ڕای تایبه‌تی خۆت
بزانم له‌سه‌ر هونه‌ری پۆستمۆدێرن، كه له ئه‌ورووپا زۆر له بره‌ودایه و
پانتایی هونه‌ری به‌ته‌واوی داگیركردووه، ئایا تۆ خۆت لایه‌نگری ئه‌و هونه‌ره‌ی
یان بیروبۆچوونی جیاوازت هه‌یه؟
** راستیه‌كه‌ی له پیشدا باسمكرد، پۆستمۆدێرن ئارت، یان ڤیژوه‌ل
ئارت زۆرتر په‌یوه‌سته به ئایدیا وه، ئایدیا بناغه‌ی فۆڕمی هونه‌رییه، مه‌رج
نییه كه‌سه‌كه وێنه‌كێش بێت، گرنگه ئایدیایه‌كی هه‌بێت، من لایه‌نگیری ئه‌وه
ده‌كه‌م كه هونه‌ر ده‌بێ خاوه‌نی ئایدیا بیت، به‌ڵام به‌بێ فۆڕم كارێكی قورسه،
زۆركه‌س تێی ناگات، من نموونه‌ی هونه‌رمه‌ندێك ده‌هێنمه‌وه كه ڕه‌نگه ئه‌و جۆره
كارانه بۆ میله‌تانی خۆرهه‌ڵاتی شتێكی نامۆیه، هونه‌رمه‌نده‌كه ناوی
(مانزۆنی)یه، ئه‌و هونه‌رمه‌نده دێت، پیسایی خۆی له‌قوتوده‌كات و وه‌ك كارگه ده‌یئاخنێت
و سه‌ری داده‌خات، ئه‌وه كاریكی تاڕاده‌یه‌ك قێزه‌ونیشه، به‌ڵام راستیه‌كه‌ی كه
ورد ده‌بینه‌وه له ئایدیاكه‌ی بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت كه بیركردنه‌وه‌یه‌كی زۆر
گرنگی هه‌یه، چونكه به‌وه قسه ده‌كات، ده‌ڵێ مرۆڤایه‌تی به‌رهه‌می نه‌ماوه،
ئیستا سه‌رده‌می هیچ گه‌راییه و مرۆڤ ته‌نیا به‌رهه‌می پیسایی هه‌یه، واتا كۆمه‌لگاكان
ته‌نیا ده‌ژین بۆ ئه‌وه‌ی بخۆن و بنوون و پیسایی به‌رهه‌م بهێنن، بۆیه ئه‌م
ئایدیایه كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی ده‌خاته ژێرپرسیاره‌وه، بۆیه وه‌كوو بیرۆكه من
قبوڵمه، به‌ڵام جیاوازی من ئه‌وه‌یه كه ده‌مه‌وێت له‌پاڵ ئایدیا فۆڕمیشم هه‌بیت،
واتا رووكه‌ش و ناوه‌رۆك، جه‌وهه‌ر و فۆڕم به‌یه‌كه‌وه، چونكه پێم وایه ده‌بێ
هونه‌ر نزیكتربیت له كۆمه‌ڵگا.
سەرچاوە: ڕامان ، ژمارەی ٢٣٣، ٥ / ٧ / ٢٠٢٥
